Κανόνες τυπογραφίας για τις υποσημειώσεις

Πότε πρέπει να χρησιμοποιούνται αριθμοί και πότε σύμβολα;

Πρέπει το σημάδι παραπομπής να έχει τη μορφή εκθέτη στο κείμενο και στην υποσημείωση ή μόνο στο κείμενο;

Πώς πρέπει να διαχωρίζονται οι υποσημειώσεις από το κείμενο του εγγράφου;

Το σημάδι παραπομπής στις υποσημειώσεις πρέπει να είναι μέρος της παραγράφου ή να εμφανίζεται σε προεξοχή;

Για όποια από αυτές τις απορίες έχετε κι εσείς, η απάντηση είναι απλή: Ξεκάθαρος κανόνας δεν υπάρχει. Υπάρχουν όμως προτάσεις, που έχουν να κάνουν με τη γενικότερη εμφάνιση των υποσημειώσεων, που θα πρέπει μεν να συμβαδίζει με την ολική εμφάνιση του εγγράφου αλλά και να διαφέρει, για να είναι εύκολος ο εντοπισμός από τον αναγνώστη. Έτσι, στο πρώτο επίπεδο, αν όλο το έγγραφο έχει απλή μορφοποίηση, χωρίς χρώματα και εναλλαγές γραμματοσειρών, δεν φαίνεται σωστό να χρησιμοποιείτε κόκκινα, πράσινα και κίτρινα χρώματα για τις υποσημειώσεις! Από την άλλη, τόσο το σημάδι της παραπομπής, όσο και ο χώρος που καταλαμβάνουν οι υποσημειώσεις καλό είναι να διαφέρουν από το υπόλοιπο έγγραφο, ώστε να εντοπίζονται εύκολα από το μάτι. Σ' αυτό το σημείο μάλιστα βρίσκω σωστή τη ρύθμιση του Word να χρησιμοποιεί τη συνηθισμένη χρήση των εκθετών για τα σημάδια των παραπομπών και μια σχετική διαφορά στη γραμματοσειρά των υποσημειώσεων, τις οποίες επιπλέον διαχωρίζει με μια διακριτική γραμμή στο κάτω μέρος της σελίδας.

Μερικές επιπλέον λεπτομέρειες:

• Αριθμοί, σύμβολα, αλφαβητική ή λατινική αρίθμηση: Γενικά, οι αριθμοί λειτουργούν καλύτερα, όταν το έγγραφο έχει πολλές υποσημειώσεις. Τα σύμβολα λειτουργούν, όταν υπάρχουν ελάχιστες (μία-δύο) υποσημειώσεις. Ξεχωρίζουν πιο εύκολα αλλά δεν σας επιτρέπουν μεγάλη ευελιξία. Η αλφαβητική αρίθμηση μπορεί να είναι καλυτερη επιλογή αν οι ίδιες οι υποσημειώσεις αποτελούνται από αριθμούς, ή αν χρησιμοποιούνται εκθέτες στο κείμενο για άλλους λόγους, όπως τα έγγραφα με χημικούς ή μαθηματικούς τύπους. Η λατινική αρίθμηση είναι μια τελευταία λύση, αν για κάποιο λόγο καμία από τις προηγούμενες δυνατότητες δεν μπορεί να εφαρμοστεί. Τέλος, σκεφτείτε σαν λύση τη ταυτόχρονη χρήση διαφορετικών μορφών: Αρίθμηση για τις σημειώσεις τέλους (π.χ. για τη βιβλιογραφία) και σύμβολα, ή αλφαβητική αρίθμηση για υποσημειώσεις (επεξηγήσεις και διευκρινίσεις επί του κειμένου).
• Το σημάδι παραπομπής στη υποσημείωση τις περισσότερες φορές είναι ίδιου μεγέθους (και συνήθως πάντοτε, στις σημειώσεις τέλους). Το νόημα είναι ότι, το σημάδι παραπομπής στο έγγραφο πρέπει να ξεχωρίζει από το υπόλοιπο κείμενο, αλλά να μην αποσπά την προσοχή του αναγνώστη, ενώ το ίδιο σημάδι στην υποσημείωση πρέπει να εντοπίζεται εύκολα από τον αναγνώστη. Σ' αυτό το σημείο συμφωνώ με το Word που χρησιμοποιεί εκθέτες για τα σημάδια παραπομπής στο έγγραφο, αλλά διαφωνώ με την ίδια μορφοποίηση που εφαρμόζει στα ίδια σημάδια, στις υποσημειώσεις. Η χρήση μιας πιο ανοιχτόχρωμης εμφάνισης του σημαδιού παραπομπής στις υποσημειώσεις θα με ικανοποιούσε περισσότερο.
• Για τον διαχωρισμό των υποσημειώσεων δεν υπάρχει κανόνας παρά μόνο το τυπικό: Να ξεχωρίζουν αλλά όχι με φανταχτερό τρόπο. Ο διαχωρισμός των υποσημειώσεως γενικά έχει σχέση με τη συνολική εμφάνιση του εγγράφου. Συχνά, η μορφή που έχει η εμφάνιση της περιοχής των υποσημειώσεων, σε συνδυασμό με το κενό διάστημα που υπάρχει μεταξύ αυτού και του κειμένου της σελίδας, είναι αρκετά.

  
  Εικ. 1: Προσθήκη αριστερού περιγράμματος στο στυλ Κείμενο υποσημείωσης

  Εναλλακτικές λύσεις, εκτός από τη διαχωριστική γραμμή που χρησιμοποιεί το Word, αποτελούν η χρήση μιας ελαφράς απόχρωσης φόντου, μιας ελαφράς απόχρωσης του κειμένου, μιας μικρής αλλαγής της γραμματοσειράς ή/και του μεγέθος, μιας παχειάς γραμμής περιγράμματος στην αριστερή πλευρά της περιοχής υποσημειώσεων (εικ. 1) κ.λπ.

• Στην υποσημείωση υπάρχει κενό μετά από το σημάδι παραπομπής αλλά κι αυτό εξαρτάται από την περίπτωση. Και πάλι, ο γενικός κανόνας είναι, το σημάδι παραπομπής να εντοπίζεται εύκολα, όταν το αναζητά ο αναγνώστης. Σ' αυτό το σημείο θεωρώ ότι η μορφοποίηση των υποσημειώσεων από το Word είναι λάθος και θα πρέπει να παρέμβετε δραστικά, διορθώνοντας το στυλ που επηρεάζει την εμφάνισή τους:

  
  Εικ. 2: προσθήκη αριστερής προεξοχής στο στυλ Κείμενο υποσημείωσης

• Ακόμα μεγαλύτερη ασάφεια υπάρχει στη χρήση συμβόλων. Διεθνώς, φαίνεται να υπερισχύουν τα σύμβολα *, †, ‡ (αστερίσκος, μονό και διπλό στιλέτο^[1]). Σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται δύο αστερίσκοι για σημάδι της δεύτερης υποσημείωσης, ενώ σε αρκετές χώρες αποφεύγουν τον αστερίσκο και το μονό στιλέτο επειδή συνόδευαν παλιαότερα τις ημερομηνίες γέννησης και θανάτου αντίστοιχα. Ακόμα περισσότερο δε, αποφεύγεται η χρήση του μονού στιλέτου, επειδή παραπέμπει στον χριστιανικό σταυρό.

_______________________________________________

[1] Ιστορικά, το μονό και το διπλό στιλέτο έχουν τις ρίζες τους στο σύμβολο οβελίας που είχε τη μορφή μιας οριζόντιας γραμμής ή μιας οριζόντιας γραμμής με δύο τελείες (÷). Το σύμβολο θεωρείται ότι ανακάλυψε ο Ζηνόδοτος, βιλβιοθηκάριος στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και το χρησιμοποίησε σε κείμενα ομηρικών μελετών, για να σημαδεύει αποσπάσματα του κειμένου που ήγειραν ερωτήματα ή ήταν κατεστραμμένα στο πρωτότυπο. Το σύστημα των συμβόλων βελτίωσε στη συνέχεια ο μαθητής του Αριστοφάνης ο Βυζάντιος, ο οποίος άλλαξε την εμφάνιση του οβελία σε μια παραλλαγή του κεφαλαίου "Τ", ενώ είναι και ο πρώτος που εισήγαγε τη χρήση του αστερίσκου.

Σύνοψη

Θέμα

Κανόνες τυπογραφίας για τις υποσημειώσεις

Κείμενο

Γιώργος ο Αδαής

Συμβολή

–

Ταυτότητα

1.03.019/0155

Έκδοση

24/2/20